संगोळ्ळी रायण्णा: कर्नाटकाचा 'क्रांतिसिंह'

भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यादरम्यान, संगोळ्ळी रायण्णा यांचे नाव ब्रिटीशांविरुद्ध अदम्य धैर्याने लढणाऱ्या एका अविस्मरणीय योद्ध्याचे म्हणून घेतले जाते. कर्नाटकातील कित्तूर राज्यात या लिंगायत योद्धा समाजाच्या प्रमुख योद्ध्याचा जन्म झाला. ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या त्यांच्या उग्र लढ्यामुळे ते भारताचे पहिले क्रांतिकारी मानले जाताे. त्यांच्या सशस्त्र बंडाचा वारसा आणि बलिदान आजही स्वातंत्र्यप्रेमींना प्रेरित करत आहे.

प्रारंभिक जीवन आणि राजकीय जागृती

१७७८ च्या सुमारास, कर्नाटकातील संगोळ्ळी गावात रायण्णाचा जन्म एका सामान्य घरात झाला. त्यांचा शौर्य आणि लढण्याचे कौशल्य ओळखल्याने त्यांची लवकरच कित्तूरच्या राणी चेन्नम्मा यांच्या पदरी नेमणूक झाली. कित्तूरच्या राज्याचे संस्थानिक असून, राणी चेन्नम्मा या लहान वयातच विधवा झाल्या होत्या. त्यांच्या मुलाचा मृत्यू झाल्यानंतर, त्यांनी आपला दत्तक मुलगा नेमण्याचा निर्णय घेतला, मात्र हा निर्णय ब्रिटिशांच्या 'व्यपगताचा सिद्धांत' (Doctrine of Lapse) च्या टप्प्यात सापडला.

या अन्यायकारक नियमांतर्गत, भारतीय राजा जर जैविक वारस न ठेवता मृत पावला, तर त्याचे राज्य ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला जोडले जाऊ शकत होते. राणी चेन्नम्मांच्या दत्तक विधानास ब्रिटिशांनी मान्यता नाकारली आणि संस्थान ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला. या अन्यायकारक कृतीमुळे संगोळ्ळी रायण्णाच्या मनात ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध तीव्र चीड निर्माण झाली.

सशस्त्र उठावाची तयारी

कित्तूर ताब्यात घेण्याचा निर्णय अमान्य करून संगोळ्ळी रायण्णांनी ब्रिटिशांविरुद्ध सशस्त्र लढ्याची शपथ घेतली. राणी चेन्नम्मांच्या आणि इतर सहकाऱ्यांच्या मदतीने त्यांनी गनिमी काव्याचे तंत्र वापरण्याचा निर्णय घेतला. ब्रिटिशांवर छोटे-छोटे हल्ले करून त्यांचे सैन्य आणि रसदीचा पुरवठा अस्थिर करण्याे आणि स्थानिक जनतेला उठाव करण्यास प्रेरित करणे ही त्यांची योजना होती. १८२९-३० मध्ये, कर्नाटकात त्यांनी अनेक साहसी छापे घातले, ब्रिटिश तुकड्यांवर हल्ले केले, खजिना लुटला आणि शस्त्रे आणि दारुगोळा ताब्यात घेतला.

अंतिम लढा आणि शहादत

संगोळ्ळी रायण्णा आणि त्यांच्या बंडखोरांची वाढती ताकद ओळखून, ब्रिटिशांनी त्यांना निर्णायक लष्करी कारवाईने संपवण्या्याचा निर्णय घेतला. एका तीव्र लढाईनंतर रायण्णा पकडले गेले. देशद्रोहाच्या आरोपाखाली त्यांना आणि त्यांच्या साथीदारांना फाशीची शिक्षा सुनावण्यात आली. कर्नाटकच्या नंदगड येथे १५ जानेवारी १८३१ रोजी संगोळ्ळी रायण्णांचे बलिदान झाले.

वारसा आणि महत्त्व

संगोळ्ळी रायण्णा यांच्या धैर्यपूर्ण कृत्यामुळे त्यांनी आपल्या भूमीसाठी प्राणाची आहुती देणाऱ्या अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांना प्रेरणा दिली. वसाहतवादी सत्तेविरुद्धच्या त्यांचा निर्भीड प्रतिकार कर्नाटकात लोककथांचा हिस्सा बनला आणि 'क्रांतिसिंह' ही पदवी त्यांना मिळाली. त्यांच्या कार्यामुळे ब्रिटिश राजवटीला हादरवून ठेवणारी भीतीचीच नव्हे तर तीव्र असंतोषाची भावना निर्माण झाली. यामुळे पुढे येणाऱ्या १८५७ च्या स्वातंत्र्यलढ्याची पायाभरणी झाली.