उदारांचा राणा 1

फार प्राचीन काळची गोष्ट आहे. तशा गोष्टी आता घडत नाहीत; परंतु त्या ऐकाव्याशा तर वाटतात कारण त्या गोष्टींतील धडे चिरंजीव असतात. असे अधीर नका होऊ. आता सागंतोच.

एका गावात एक सावकार होता. खूप धनदौलत त्याने मिळविली. बरे वाईट करून मिळविली. जिकडे तिकडे त्याची शेती. जिकडे तिकडे त्याच्या बागा. त्याचा वाडा चिरेबंदी, केवढा मोठा चौसोपी होता. जणू किल्लाच. घराला एक तळघर होते. त्यात अपार संपत्ती साठवलेली होती.

सावकाराचे नाना धंदे होते. नाना प्रकारची दुकाने होती. अनेक मार्गांनी तो पैसा गोळा करीत होता. त्याचे एक कापडाचे दुकान होते. प्रचंड दुकान. नाना ठिकाणची वस्त्रे त्या दुकानात होती. सुती होती, रेशमी होती, लोकरीची होती, तागाची होती. त्या दुकानात गेले म्हणजे मनुष्य चकित होई. हे घेऊ का ते घेऊ असे त्याला होई.

मोठमोठे श्रीमंत लोक तेथून माल नेत. मोठमोठे राजेरजवाडे तेथून माल नेत. शालू, पीतांबर, पैठण्या सारे तेथून नेत. श्रीमंत तेथे येत आणि गरीब कोठे जात? गरीबही तेथेच येत. सावकाराची शेते करणारे कुणबी तेथेच कपडेलत्ते घ्यायला येत. गरीब शेतकरी, गरीब मजूर तेथेच येत. जाडाभरडा कपडा घेऊन जात. घोंगड्या नेत. पासोड्या नेत. बायकोसाठी जाड सुती बाडं नेत; परंतु हे गरीब लोक उधारीने नेत. रोख पैसा त्यांच्याजवळ कोठला? त्यांच्याजवळ स्वत:चा घाम फक्त असतो. दुसरे काय असणार?

उधारीमुळे ते शेतकरी कर्जबाजारी होत. दोन रूपयांचा माल उधारीने न्यावा; परंतु पुढे त्याचे व्याज चढत जाई. शेतकरी कर्जात बुडे. हळूहळू त्याचे घरदार, असलेले शेतभात सावकाराच्या घशात जाई.

दिवसेंदिवस शेतकरी त्रस्त झाले. त्यांच्या अंगावर चिंध्या दिसत. कपडे कोठून घेणार? जवळ ना दिडकी. गहाण ठेवायला काही नाही. उधारही मिळेतनासे झाले. बिचारे उघडे राहू लागले.

त्या सावकाराला एक मुलगा होता. त्याचे नाव जयंत. तो मोठा झाला. वीस वर्षांचा झाला; परंतु त्याचे लक्ष कशात नसे. बापाला राग येई.